Barrualdea, mendi berde eta misteriotsuekin, ahizpa txikiek ordezkatzen duten herri-kulturaren museo bizia da, Amoroto, Aulestia, Berriatua, Etxebarri, Gizaburuaga, Ispaster eta Mendexa direlarik hauen izenak. Geografian zehar zabaldutako bere nekazal-auzo eder eta ugariek dira nekazal izate sakona ematen diotenak.

Familia euskaldun honek, aurrerago ikusikodugun milaka urtetako emaitza kulturala gordetzen eta babesten jakin izan du, zubi nostalgikoak eta urtegiz betetako ibaien ubide lasaiak zeharkatuz, bere hondartza hareatsuetan, portu bitxietan eta labarretan ibiliz eta batzuetan itsaso lasai eta besteetan itsaso zakarraren lekuko izaten diren tontorrak gainbegiratuz.

Web hau beste ohituren eta kulturen ezagutzaren maitale dire nentzako gonbidapena da. Natura eta zibilizazioa bat eginda egon zirela gogorarazten diguten bazter polit eta lasaiak ezagutu nahi duen ororentzat. Natura edozein tokitan azaltzen deneko kultura eta sentimendua gozatu eta ezagutzen denekoa, atzokoa gaurko eta bere oreka festa bihurtuz.

Oiz mendian jaio eta "Maria Errota" deritzon Itsaso errota zaharraren padurak igaro ondoren, Lekeitioko kirol eta arrantza portuako hadian isuriarte, ibai honen ubidea edertasun natural ugaridun eta jende gutxi bizi deneko lekuetatik igarotzen da. Bere uraren kalitatea dela eta babes bereziko biotopoa dugu hau.

Ibar hau ezagutzeko, ibaiaren ahotik hastea proposatzen dizuegu, Garraitz irlatxo mitikoaren aurretik; Garraitzek, Isuntza eta Karraspi oko hondartzak babesten ditu, baita Lekeitioko portua ere: Lekeitio ederra, Bizkaiko itsasoko altxor zoragarria, ahizpetatik ederrena ; nabariak dira bere kale estu eta harriztatuak, marinel etxeak. jauregi eder aristokatrikoak, XV.mendeko estilo Gotikoko Santa Maria eliza ederra eta inguru naturalak.

lbaian gora zazpi kilometro eginez, Gizaburuagarekin egingo dugu topo: ahizpa txikienarekin, uskarrumearekin. Han, Okamika deriotzon lekuan, Bengoelako presa, burdinola eta errota aurkituko ditugu, XVIII.mendeko injeniaritzako sorkuntza handia, Berrizko Villareal-ko Pedro Bernardo jakintsu eta ikasiarena. Hantxe dago baita Bengoleako dorre banderizoa, jauregi barroko bilakatua; sartzeko zubi bat igaro behar da. Ibaiaren urmael eder honetatik hurbil eta XVll.mendeko Oibarreko Ermitatik gerlu, barrunbe batetik sortzen den erreka bat dago, "Lamiaren koba" izendatua. Elezaharrek diotenez, aspaldi batean, lamiak, sorginak, etab. bizi izan ornen ziren.

Aulestiko zubia

Aulestirantz egingo dugu aurrera, ahizpen artean eskulangile trebe eta saiaturantz. Etrekan, bainua hartzeko gune bat dago, solaserako beste bat, eta taberna eta jatetxea ere baditu. Ibaitik hurbil, Aulestiko Dorre zaharra ikus daiteke, Erdi Aroko bandokideen guden oroigarri. Hiru botereen historia bateratuz bezala elkarren ondoan daude plazan : XVI.mendeko San Juan Bautista eliza ikaragarria erdi-erdian ; eskuinaldera XVI.mendeko Ibañez de Aldekoa jauregia ; ezkerretara Udaletxe neoklasikoa eta elizaren atzean, XV.mendeko Argiñera jauregia, botere erlijioso, zibila eta herriarena ordezkatuz.

Munitibar-Gerrikaitz Erdi Aroko herrirantz jarraituko dugu ibilbidea; ahizpetatik isilena. Arbatzegin XIX.mendeko "San Vicente" elizarekin egingo dugu topo; aurrerago, Gerrikaitzen, XIX.mendeko Santa Maria eliza ikusiko dugu. Gerrika eta Aldakako auzoak bisitatzea gomendatzen dizuegu. Bertan Bizkaiko bi ermitarik zaharrenekin topo egingo dugu.

Ibilbideari "Bizkaiko Begiratokian" emango diogu amaiera, sekulako ikuspegiak ikus daitezkeen behatokia.

Artibai ere Oiz mendian sortu eta arrantza portuan itsasoratzen da. Bere ibilbidean historiaz beteriko barruti apartak zeharkatzen ditu, adibidez Kostako Santiagoren Bidea (musulmanen inbasioaren ondorioz erromesek erabili behar izaten zutena hain zuzen).

Haranaren ibilbidea Erromesen Bideko toki dotore batetik hastea gomendatzen da: Ziortzako kolegiatatik. Hemendik, bi kilometro eginez 1982an aurkitutako erdiaroko bidetik, Bolibarrera (Markina-Xemein) jaitsi gintezke, Simon Bolibar Latinamerikako askatzaile zenaren arbasoen bizilekura. Herri honetan interes handiko eraikuntzak daude: monolitoa eta askatzailearen arbasoen etxea, Tomas deunaren eleiza. X. mendean eraiki eta XVI.ean handitu zutena eta Simon Bolibaren rnuseoa, askatzailearen arbasoenak ziren orubeetan eraikia, eta Errementaria deritzon burdinolaren gainean egina.

Bolibarretik Markinako herrirantz abiatuko gara: ahizpa nagusietan aristokratikoena da berau, errenazimentuko dorre gotikoak eta baitauzka: Antxia (XVI.) eta Ansotegi (XVI) bezala; jauregi barrokoak, Solarte (XVII.) eta Andonaegi (XVII) eta etxebizitza txikixeagoak XVl-tik XIX-ra bitartekoak. Ahaztu gabe, arkitektura erlijiosoa: Xemeingo Andre Mariaren eliza (XVI.) eta Arretxinagako Mikel Deuna (XVIII) ermita ezaguna, patxadaz hisitatzeko modukoak.

Ziortzako Kolegiata (Bolibar)

Markinan, Etxebarriko elizaldera desbideratuko gara, ahizpa artzainarengana; Ander deunaren eliza eta ongi iraun duen Ibargueneko horreo aurkituko ditugu. Markinarantz bira eginda ezin utzi ikusteke Ansotegi jauregi ederra (XVII.mendekoa) eta Urrusolo Errota Hidraulikoa, non oraindik artoa eta garia xehetuz hirina ekoizten den.

Markina-Xemeindik irletzen Ondarroarako norabidean Ubila jauregiaren (XVI mendekoa) astarnak eta Urberuagako Bainuetxea daude. Bertako ur termalak, 1802an aurkitu zituzten. Egun ura botilaratu baino ez dute egiten. Aurrerago joanaz, Lekeitiorako zeharbidean «Plazakola» deritzon zoko idilikoa dago, ibai ertzean kokatua, errepidearen bihurgunean. Bertan Santa Rosa ermita txikia eta Urrixate gaztelua daude, biak ere XVII. mendean eraikiak.

Kilometro batzuk aurrerago Berriatuko elizatea begiztatzen da, ahizpetan sotil eta emeena, non Pedro deunaren eliza gailentzen den, XVI. mendean sortua, kareharrizko tontor batean, eta bere aurrean «Etxe Pintxu» deritzon eraikuntza bitxia digo. Honen fatxadak freskoan margoztutako eskena bukolikoak dauzka, XVII. mendekoak, hain zuzen.

Errepidean aurrera eginez, Ondarroako bidean, ahizpa nagusietan aberatsa. Eskuinaldean, Aranzibia, ahaide nagusien garaiko dorre ikusgarria antzeman daiteke. XIV. mendean eraikia, nahiz eta ondoren, XVI.ean berreraikia izan, Erdi aroko aitonen semeen arteko liskarretan suntsitu baitzuten.

Zubi zaharra (Ondarroa)

Ondarroan, Zubi-Zaharra eta Arrantzaleen Kofradia Zaharra bisitatuko ditugu; Andre Mariaren XV. mendeko eliza gotiko ederra, antxinako elezaharrez betea, eta azkenik Likona eta Etxeandia dorre bandokideak. Likonaren etxejaunak, Erdi Aroko Bizkaiko ahaide ahaltsuak ziren eta Loiolako Iñaki deunaren amaren bizileku izan zen.