Ziortza-Bolibar'ko armarria - Escudo de Ziortza-Bolibar

Udalerriko aztarna zaharrenak erromatar garaikoak dira. Etapa honen ondoren ixilaldi bat zabaldu zen, XI. mendera arte iraun zuena, erlijio-gune txiki batzuk sortu zirenean: Arta, Bolibar eta Ziortza.

Erdi Aroan Ziortzako Kolegiata nabarmentzen da. Ziortza edo Zenarruza izena 1082. urtean agertu zen lehen aldiz dokumentu idatzietan. Hala ere, tradizioz esan ohi da 968. urtekoa dela bertako eliza.

1380. urtetik aurrera hainbat abadek hartuko zuten Ziortzako buruzagitza. Lehenengoa Pedro Martínez de Marquina izan zen. Ziortzan gailendu zen abadea Diego Irusta izan zen eta berari esker, Ziortzan 1526an desagertutako ostatua eraberritu zen. Halaber, Irusta abadeak sortu zuen Ziortzan lehenengo liburutegia.

Aro Modernoan, Simón Bolívar “Zaharra”, Simón Bolívar “Askatzailearen” bostgarren aitona, maiorazkoaren legeak derrigortua, Ameriketara joan zen. XVI. mendearen amaieran, Bolibarrera itzuli, kaparetasun froga egin eta berriro Ameriketara doa.

XVIII. mendean, Konbentzioko Gudan (1793-1795) Markina eta Busturiako merindadeetako konpainiak Ondarroako hiria babestera joan ziren, kostaldeko hiri hau meatxatuta zegoelako. XIX. mendean, Bigarren Gerra Karlistan (1872-1876), Santa Kruz Apaiza elizate honetara etorri zela esaten da.

XX. mendeko bigarren erdialdean, 1969an Markina-Xemeingo udalerriarekin anexionatu zen. Hamarkada batzuk geroago, 2004ko azaroaren 30ean desanexioa lortu ondoren, Udal berria sortu zen 2005eko urtarrilaren 27an, Ziortza-Bolibar izendapenarekin.

Bide Monumentala

Santo Tomas eliza eta Coromotoko Andra Mariren kapera . Santo Tomas da Bolibar herriko zaindaria. Neguko jaiok urtero ospatzen dira. Santo Tomas eliza, herriaren beste hainbat adibide esanguratsu legez, Erdi Arotik datorren altxorra da.

Nabe bakarrekoa da, eta gurutze-ganga dauka. Gotorleku-elizaren egitura dauka, eta zentzu horretan azpimarratzekoak dira bere bi dorre zilindrikoak. Barruko erretaula neoklasikoa da, bertan San Tomasen irudia nagusitzen delarik.

Atarian Venezuelako zaindaria den Coromotoko Andre Mariaren kapera eraiki zen 1959an, "Askatzaileari" egindako onmenaldi batean, lehen zegoen beste baten ordez. Bolibarko eliza eta Ziortzakoa gatazka gordinean ibili ziren hainbat urtetan, lurraldearen kontrola zela eta. Azkenean, 1380an, Juan Iak, Bizkaiko Jaun eta Gaztelako Erregek Ziortzari Kolegiata izaera eman zion, eta beraz, lehentasuna Bolibarren aurrean.

Madalena Baseliza (Zeinka-Zearregi auzunea) . Ermita gotikoa. Hegoaldeko eta mendebaldeko fatxadetan bi arku-zorrotz mantentzen ditu. Barrualdean nabarmentzekoak dira Maria Madalenari eskainitako aldare nagusia eta irudi herrikoiak.

Ermitaren ondoan bolatokia dago. Bolatoki honetan "hiru txirlo" izeneko jokoa egiten da. Jaia: uztailak 22. Meza eta erromeria.

San Pedro Baseliza (Arta auzunea). Ermita honen absidean harearriz eginiko leiho aurreerromaniko bat dago. Atarian, baselizara sartzeko arku-zorrotza ikus dezakegu. Barrualdean, presbiterioan zurez egindako erresel bat -zerua- eta San Pedroren irudia. Frontoi txiki bat du alboan.

Jaia: ekainak 29. Meza eta erromeria.

Arizpe baserria. XVII. mendeko baserri honetan, garaiko ataria eta egitura nolakoak ziren ikus daitezke.

Itzuli

Ondarroa'ko armarria - Escudo de Ondarroa

Erdi Aroko herri arrantzalea, 1.394an sortua. Ez ditu herriko defentsak gordetzen 1.727. urtean Frantziak inbatitu eta sute handi batez dena suntsitu baitzuten. Herriaren gune historikoa, aldiz, arrantzale etxez josita dago eta bere Erdi Aroko kaleak mantentzen ditu.

Ahizpa nagusienetakoa da eta baita aberatsena ere, itsasotik etekin handiena ateratzen jakin duena eta, agian, denetatik kementsuena. Bere tradizio eta folkloreak adierazten dute kostaldeko izakera hori, gogorra eta abegikorra aldi berean.

Ondarroak arrainaren ziklo guztia igarotzeko aukera ematen dio bisitariari, harrapaketatik hasi eta bere dastapeneraino jatetxe berezituetan. Bere ingurune naturalak, Arrigorriko hondartzarekin hasieta kostako itsaslabarrekin, kirol ekintzak praktikatzeko aproposak dira: arrantza zein nabigazioa, submarinismoa edo piraguismoa besteak beste. Honez gain, Erdi Aroko nekazal auzune bat ere badu, Gorozikakoa alegia, guztiz bisitagarria bertako baserrien edertasunarengatik batez ere (Autzone, Gozizko eta Bizkua).

Bide monumentala

SANTA MARIA ELIZA (1.480) XV. mendean.. Ibai ahoan kokatuta, estilo gotiar berankorrekoa da nahiz eta XVIII eta XIX. mendeetan berriztua izan. Barruan dituen hiru nabeek itxura sendoa ematen diote lanari, trazeria gotiarreko arrosetoi finez arinduta. Nabariak dira bere kresteriak, animalien gorgolak, irudiekin burututako pinakuloak eta Behe-erdi Aroko gorteko erretratuen multzo bilduma eskultorikoa: "mamuak".

LIKONA DORREA. XVI. mendean: 1.500. urte inguruan eraikitako harrizko etxe-dorrea eta ondoren hainbat alditan berreraikia. Oraindik bere lehendabiziko huskuneak gordetzen ditu, arku-zorrotzeko sarbide nagusi biak eta pisu altuetako leiho bikoitz eta estu batzuk. Gainera, etxe hau Loiolako Iñaki Deunaren amarena izan zen.

ETXEANDIA DORREA. Luxuzko etxea izan ornen zen, egia esan benetazko XVI. mendeko jauregi hiritarra, duela urte batzuk aurkitua aintzinako etxe bateko aurreko aldearen azpian, berreraikuntza hasi eta gero. Pisu altuek oraindik balkoi jitea duten arku puntadun huskuneak gordetzen dituzte, eta leiho estuak eta arkuzorrotza dituzten leihoen galena bat hirugarren pisuan.

STA. KLARAKO ARRAIN-ELKARTEA. Pedro de Guimon arkitektuak eraikia 1.920. urtean. "Zubi Zahar"etik gertu geratzen denez, armonian Iegokeen etxe bat eraikitzen saiatu zen. Harrizkoa da eta Erdi Aroko eraikuntzak ekartzen ditu gogora, zubiarekin batera bikote banaezina eta edertasun paregabea sortuz.

ZUBI ZAHARRA. Herriko eraikinik bitxienetarikoa da. I795ean harrizkoa egin zuten. 1.330etik eraikita zegoen egurrezko zubi altxagarria ordezkatzeko. Zubia behin eta berriro berriztatu izan da, ondorioz jatorrian zuen tankera ezagutzen ez dugularik. Gaur egungoa, 1.953an eraikitakoa da.

AITA ETERNOAREN ERMITA. 1.947an berriztutako XIV. mendeko umilategi zahar bat da. Ermita txiki honen barruan, Nazarenobat dago. Garaian, Gipuzkoarantz zihoazen erromesek biderako babesa eskatzen zioten.

Beste bisita batzuk: Aita eternoaren ermitatik, Calatravaren zubiraino abiatzea da egokiena, eta heltzerakoan Arrigorrira igo eta M.A. Lertxundi eskultorearen lana ikusiaz gainera, badiaren edertasunaz gozatu. Ondoren porturantz zuzendu goizero egiten den arrain enkantea ikustera. Portutik Sta. Klararen ermitara igo daiteke eta bertatik Kantauri itsasoaren ikuspegi paregabea mirestu. Sta Klaratik, herrikoeta itsasoko zaindaria den Antiguako Amaren ermitaraino joan daiteke.

Non jan eta non lo egin : Herrian bertan hotel bat dago, eta alboko herrian, Mutrikun, aterpetxe bat eta hiru kanpaleku. Jateko aukera ere zabala eta aberatsada ez ahaztu ondarrutar erarako legatza eta eskualdeko txakolin bateki n dastatzea.

Itzuli

Munitibar'ko Armarria - Escudo de Munitibar

Markina, Durango, Lekeitio, Gernika eta Bilborako bideak gurutzatzen diren lekuan dago Munitibar eta, Oiz mendiarekin batera, Lea Ibarraren hegoaldea mugatzen du.

Munitibar eta Gerrikaitz kaskoak gainera, lau auzo nagusi biltzen ditu 24,5 km²-ko azaleran: Berreño-Aldaka, Uriona, Gerrika eta Totorika.

Lea ibaiak, udalerri honetako lurretatik beherakoan, Oiz mendiaren inguruan sortzen diren errekatxoen urak biltzen ditu.

Antzinako paperetan Munditibar, Monitibar eta Munitibar ikus daiteke. Eta orduko paperen arabera, Munitibar Gerrikaitzen zegoen. Bizkaian, bertako Jaun deitzen ziren kondeen denboretan, 21 hiri sortu ziren eta euren artean Munitibarkoa.

Don Tello Bizkaiko XXII. Jauntzat ezagutu zenak fundatu zuen Munitibar, hamazazpigarrena izan zen, eta hirien arteko hamaseigarren botoa eta jezarlekua zuen Gernikako Batzarretan.1366 urtean sortua izan zen.

Arbatzegi, Batzar Nagusietan elizateen artean hogeita zortzigarrena zen. Elizate honen lehenengo parrokia, Bixente martiri deunaren izenekoa da, X. gizaldian sortu zuten Bizkaiko jaunen menpeko nekazariek Arbazegi tontorrean.

Monumentuen Ibilbidea

GERRIKAITZEKO ANDRA MARI ELIZA- Herriaren fundazio-agiritik datorkio Gerrikaitzi parrokia sortzeko agindua edo baimena.

Labayruk 1402. urtea aipatzen du. Kalahorrako gotzainak 1459. urteko urtarrilean erabaki zuenez, hiru abade egoten ziren parrokia honen zerbitzurako.

Bertako patroi Arteagak eta eliztarrek, 1550. urtean, parroki berria egitea komeni zela erabaki zuten. Asmo honen aurka agertu ziren Arbatzegitarrak, baina egin egin zuten. 1847. urte inguruan berriztatu eta zabaldu egin zen ordurartekoa.

ARBATZEGIKO SAN BIZENTE ELIZA. San Bizenteren aurreko parrokia San Migel ermita izan zela esaten da; 1550 urtean Aldaka, Berreño eta Totorikako kofradietakoek parroki hori Munitibar auzora aldatzea erabaki zutela, hantxe egiten zelako eliztarren erdigunea.

Arbatzegi, Gerrika eta Urionako bizilagunak horren aurka jarri ziren, baina Arteagako Martinek, elizako patroi lez, Olajauna deituraz ezagutzen zen Pedro Zubikonari erosi zion soroan egiten hasiak ziren eliza berrira aldatzea lortu zuten.

Ermitako irudiak eta jantziak parrokia berrira aldatzeko unea heldu zenean, ordea, auzotarren artean sekulako nahaste eta haserreak sortu ziren Bengoleako Sagastiluze inguruan.

Eliza honek 100 oin dauzka luzeran eta 39 zabaleran. Hiru aldare dauzka. Eliza barruan 52 hilobi egin ziren eta patroiaren hilobi berezi bat. Kanpandorrea 1725. urtean egina da. Gerra zibilean, 1937. urteko apirilaren 25ean, arratsaldeko ordu bietan, hegazkinak leherkariak jaurti zituen errepideko bidegurutzean.

Eta parroki hau bertan dagoenez, parroki honi kalteak egin zizkion. Leherkari bat teilatuko gailurrean jausi zen, gain-haga apurtu eta barruan lehertu zen. Eliztarrek konpondu zituzten behin-behinekoz kalterik handienak.

Gero nazionalak sartu zirenenan, euren aurka jaurtikitako obus batek, hegoaldeko horman zulo bat eginez, bertan zegoen aldarea zatitu zuen, eta beste batek elizpea.

SAN JUAN BASELIZA.- Totorika auzoan dago, tontor batean, herritik kilometro eta erdira. 1966. urtean berriztatu zuten. Ohitura denez, San Juan lore-sortak bedeinkatzen dira, bai eta arto, sagar eta bestelako fruituak ere.

Ermita hegalean egiten da San Juan sua, jaiaren bezperan, Ermitondo deitzen den lekuan. 379 metrora dago.

GERRIKAKO SANTA LUZIA BASELIZA. Elezaharraren arabera, 968. urtean hilobiak zituen tenplua zen Santa Luzia. Hala egiaztatzen dute inguruetako hilobiek, hots, XI. mendeko hilobi monolitiko batek eta hilobiko estalki batek.

Bizkaiko nobleziaren leinu nagusienak ziren Santa Luziako eliztarrak, eta aitoren seme-alabek bertan zituzten beren hilobiak, elizaren inguruko zelaian. Elezaharrak dioenez, Santa Luzia eliza Ziortzeko kolegiataren tokira lekualdatu zen 968an, eta Santa Luzia baseliza bilakatu zen.

Baselizako hormetan tradizio mozarabiarreko hiru baoko leiho ederra dago.

Barrualdean, Santa Luzia, San Antonio eta Ama Birjinaren Sortze Garbiaren imagjinak. Baselizaren xalotasuna ingurune paregabeak nabarmentzen du, bertatik bista ederrak daudela.

Abenduaren 13an ospatzen dituzte jaiak, eta hurrengo igandean meza. Antzina erromeria ospatzen zuten.

URIONA AUZOA.- Oiz mendiaren hegalean dagoen etxalde hau XVI. mendean eratu zen eta bertako baserri gehienak garai hartako estiloaren erakusgarri dira. Zutabe-egitura sendoko etxaldeak dira denak.

SAN MIGUEL AUZOA.- SAN MIGUEL ARCANGEL BASELIZA, San Migel auzoan dago. 8,95 x 7,10 dauka neurritzat.

ALDAKA AUZOA.- SANTIAGO APOSTOL BASELIZA, Aldaka auzoan dago. Arbatzegitik Gernikarako bidean, 44 km. inguruan, ezkerretarako pista bat hartu behar da eta handik kilometro bira dago. Santiagorako erromesen atseden-lekua izaten omen zen.

BERRENO AUZOA.- SAN SALVADOR BASELIZA, Berreño kofradian dago. Arbatzegi-Gerrikaitzetik Gernikara goazela, 44 km. inguruan, eskumalderako bidea hartu eta berehala aurkitzen da ermita.

Ermitaren neurria: 8,80 x 6,30. Alde bitarako teilatua. Kanpandorrerik ez du. Kanpaitxoa ermita barruan dago, alde batetik zintzilik.

Oso ermita zaharra da. Ermitatik gertu harrobia dago, baina gaur egun ez da erabiltzen.

Ermita hau Kanpona mendiaren saihetsean dago, itsas neurritik 215 metrora.

ASTORKI BEKOA BASERRIA, harriko eta egurrezko bi zutoin fabrikako beheko solairuan.

Ostatua eta Sukaldaritza: Nekazaritza-turismo bikaina eta bi jatetxe dauzka ehizaren sukaldaritzarekin.

Itzuli

Mendexa'ko armarria - Escudo de Mendexa

Norbaitek esana du Mendexa itsasoari bizkar emanda bizi den itsasertzeko udalerria dela, itsaslabarrek ukatu dioten babesa zelai lehorrean aurkitu nahian. Ez zuen, ez, arrazoiaren faltarik.

Toki pribilegiatuan kokatua, itsas gaineko muino hezean, Zelaia erdigunean eta, Iturreta, Leagi eta Likona auzoetan banatua dago Mandexa: egurastera eta atseden hartzera deitzen gaituen eremu ikusgarria.

Mendexako'ko ikuspegia - Vista de Mendexa
 

Erdi Aroan, Alfonso el Castoren garaietan, zeina 795etik 843ra izan baitzen errege, bertakotu ziren hango lurretan Likona eta Mendexa leinuak. Haietan lehenengokoa zen Loiolako Inazioren amarengandiko amona. Ziurrenik, Mendexaren hastapenetan zerikusirik izan zuen Lekeitioko feudal ondareren batek.

Goi Erdi Aroan, Lekeitioren mendeko elizatzat ageri zaigu Mendexa. 1545ean, Lekeitioko kabilduarekin eta Udalarekin muturraldi gogorrak izan ondoren, Mendexa bere parrokiaren jabe egin zen eta, eliz bereizte honen ondorioz, muga politiko nahiz administratibo berriak ezarri behar izan zituzten. Era honetan jaio zen Mendexa Elizatea Lurralde burujabe gisan.

Bide monumentala

SAN PEDRO PARROKIA. Zelaia auzoan dago, muinoaren tontorrean, frontoiaren alboan eta udaletxearen parean. Estilo gotiko-barrokoa du eta XVI.-XVIII. mendeetan eraikitakoa dugu. Elizpe txikiaren gainean du kanpandorrea, eta aurrealdean horma puntalatua.

SANTA LUCIA ERMITA. Leagi auzoan aurkituko dugu. XVI. mendekoa dela uste da. Barne-luzego bakarreko eraikina da, kanpotik nabaritu daitekeen gurutze oina daukana.

Aurrealdean muturrean amaitzen den kanpandorrea dago. Margo askotako berinez hornitu eta oxkadura ernagarriez burututako argi-bahea ere badago; sei hostoko lorea irudikatzen duena.

LIKONA BASERRIA. Mendexako baserririk zaharrena da, XVI. mende hasieran eraiki zen jatorriz likonatarrena zen orubean. Leinu honetakoa zen Loiolako Inazioren ama. Habeak haritz-enborrez eginda daude, eta egitura ere egurrezkoa du. Orain dela gutxi egindako berrikuntzek asko aldatu duten arren, oraindik ere agerian ditu familiaren ezkutua, puntu erdiko arku itxurako atea eta leiho bikoitzeko arku ojibala.

LEAGI DORRETXEA (XVI mende). Iarzako Adanen jabetzako ahaide nagusien borroketako ordezkari ederra dugu. Leagi auzoan kokaturik dago; oin angeluzuzenaren gaineko eraikin kubikoa da, huts-guneak, ertzak eta aurrealdea harlanduz buruturik dituena.

Erdiko leiho bien bitartean eta ate nagusiaren gainean Leagi familiaren harmarria du: luma eta molorrikaz orlatutako kaskoa eta behealdean ume edo aingerutxo bi, gorago laurdenetan banatutako armak ageri dira, lehenengoa eta laugarrena basurdea eta bigarrena eta hirugarrena zortzi muturreko izarra. XVIII. gizaldiko jauregi barrokoa da.

LEA GOIKOA JAUREGIA. Leagi auzoan dago, harlangaitzezko horma bakoitzean 9 bider 4 neurriak eta lodierako 80 cm. dituen eraikin handia da, XIX. mendean eraikitakoa, estiloz neoklasikoa.

"Etxe gotortu" deritzon eraikin motaren ezaugarriak ditu: bertikaltasunik eza, huts-gune eta ertzetan harlanduz indartutako harlangaitzezko hormak, ate mako-zorrotza.

MARIA ERROTA. Itsas errota zahar baten urmaela mugatzen duen dikea.

Itsasoaren mareak bultzatzen duen errota berezi hau Lekeitioko Hiriak fundatu zuen 1555ean (orduan Mendexa Lekeitioren menpeko zen) eta 1625ean berregin egin zuten. Itxura erregularreko eustarri batek mugatzen du urmaela eta itsasgoran betetzen zen.

Gero, ura piskanaka askatzen utzita, gurpil hidraulikoa biraka hasten zen. 1980an etxea bota egin zuten. Gaur egun dikea eta ur-depositua baino ez daude.

LEA ANTZINAKO ITSAS LANTEGIAK . Lea ibaiaren bokalean daude, Isuntzako zubiaren alde banatan. Egurrezko itsasontziak egin eta konpontzen zituzten bertan, artisau-lana da guztiz.

Lantegion egitura XIX. mendearen amaieran eta XX. mende hasieran berritu egin zituzten, baina Erdi Aroko kokapen beretsua mantendu dute.

Zutoin hutsen gainean paratutako teilatu handi batzuk besterik ez dira egituraz, itxiturarik gabeko estalpeak. Ontziak uretaratzeko harlanpak eta uretatik goratzen laguntzeko errailak izaten dituzte.

Bizkaian eta seguruenik Kantauri osoan, estilo zaharreko untzitegi bikainenak ditugu Leakoak, eta, nahiz eta gaur egun erabilpenik ez izan, ontziak itsasoratzeko karrilak oraindik hor diraute.

BESTE BIZITA BATZUK: 3 kilometroko ibilbidea da. Lea Ibarrako bost herriak zeharkatzen ditu. Mendexan hasi eta Munitibarren bukatzen dena. Mendexako Isuntza zubian emango diogu hasiera, Mari Errotarantz abiatuz.

Lea Ibaiaren alboko bidea jarraituko dugu. Paisaje eder hau zeharkatuz, Leagi Zubira helduko gara. Zubi honen alboan, aintzina ospital modura erabiltzen zen eraikin zahar batera helduko gara.

Bidea jarraituz, Lea erreka denbora guztian alboan dugularik, Ipidei baserrira ailegatuko gara. Ondoren Amorotoko lurretan barneratuko gara.

Nun jan eta nun lo egin: aditu hainbat nekazaritza-turismo, 2 kanpin eta herriko jatetxea. Udalaren sagardotegia bisita daiteke.

Itzuli

Markina-Xemein'ko armarria - Escudo de Markina-Xemein

Datuen arabera, lehenengo giza kokalekuak Kobaua koban zeudan Mesolitoan. Eta erromatar garaira arte ez dago honi buruzko informazio gehiagorik.

Markinako hiribildua 1355ean sartzen da historian, On Tello infanteak, Bizkaiko Jaunak eta Gaztelako XI. Alfontsoren semeak, Markinako Villaviciosa hiribildua sortu zuenean. Hiribilduari izen hori eman zitzaion Gipuzkoako “markan” edo mugan egoteagatik. Markina sortzearen arrazoia irizpide politiko-militarra izan zen, interes ekonomikoek eragina izan bazuten ere.

Hiribildu berriaren babes-beharrak zirela eta, hesia edo harresia eraiki behar izen zuten.

Hiru kale paralelok osatzen dute hiribilduaren diseinua, hierarkizatu gabe eta laugarren zeharkako kale batek zatituak. Markinak harresia halabeharrezko babes-beharragatik eraiki zen.

Baina hesiak bere balio sinbolikoa mantentzen du, bi mundu, bizitza eta kulturak ulertzeko bi modu, hau da, baserri-mundua eta hiri-mundua, bereizten dituen zera delako. XV. mendean, esparru harresituak hiru portale zituen hiribildura sartzeko.

Haietako lehenengoak, “Goikoportala” delakoak, Markina ibaizabaleko markataritza-bidearekin komunikatzen zuen Durangoren bitartez. Bigarrenak, Iruretako portaleak, hiribildua Etxebarriako elizatearekin komunikatzen zuen, eta honen bitartez, Gipuzkoarekin.

XVIII mendean auzotarrek zereal-prezioaren jaitsiera eskatzen zuten altxaketa gertatu zen. Mende berean, populazioa Konbentzioaren (1793-1795en) Gerragatik etengabe antolatuta egon zen.

Inbasio napoleonikoak eta gerra karlistek historia markatuko dute XIX mendean, armada borrokalarien bidegurutzean Markina egokituz eta, nahiz eta gerra-agertokia ez izan, bai udalak antolatu egon behar izan zuela eta soldaduen hornikuntzak ekartzen zituen gastuak ordaindu. Hiribildua bonbardaketa jarraituko lekukoa ere izan zen 1.937ko gerra zibilean zehar.

Ibilbide monumentala

ANDRA MARI ELIZA XVI mende (Monumentu Nazionala). Xemeingo Andra Maria Jasokundearen eliza X. mendean sortu zen. Mende horretan kristauta­ suna hedatzen doa eta hainbat monastegi txiki sortzen dira. Markinako hiria sortu arte (1355) monastegi honen ugazabak Barroeta eta Ugarte etxekoak ziren, biak Xemeingoak.

Familia hauek elizako leku garrantzitsuenetan jartzen ziren eta hamarrenak ja­ sotzen zituzten. Xemeingo elizak oin errektangeluarra, hiru habearte eta sei zutabe ditu. Habearte bakoitzari koru bana dagokio eta zutabe bakoitzari –gris koloreko harlanduz eta kapitelik gabeak­ kontrahorma bana kanpoaldean. Kanpoaldeko hormak kareharrizkoak dira eta harlan­ duz ipinita. Barrualdea, aldiz, margotuta dago. Sapaia gurutze­gandaduna da izar itxurakoa eta ko­ patuekin.

Eliza­saloi ereduaren barruan kokatzen da, edota Ale­ maniako hallenkirche izeneko elizen tipologiaren ba­ rruan. Euskal gotikoa ere deitzen zaio. Eliza mota hau biztanlego handiko udalerrietan eraiki ohi zen, hirietan batez ere. Xemeingo Andra Maria Jasokundearen eliza, Euska­ diko Monumentu Nazionaltzat hartuta dago.

XEMEINGO KAMPOSANTUA XIX mende (Monumentu Nazionala). Neoklasikoa, M.J. de Laskurainek botata, elementu neogreziar eta neoegiptoarrekin.

ARRETXINAGAKO SAN MIGEL XVIII mende. Arretxinagako San Migel ermita Donejakue bidearen ondoan dago, Artibai eta Urko errekek bat egiten duten lekuan.

Ermitaren ondo­ondoan dago Xemeingo Elizateko udaletxe izandako eraikina, probalekua; bertan jokatu izandako abere­proben lekuko, eta plazatxu bat; hortxe bertan ospatzen dira, irailaren 29an, santuaren egun nagusiaren inguruko jaiak.

Arretxinaga izenari jagokonez, ba­ tzuen ustez “harriak datzaten edo botata dauden toki edo lekua” izango zen. Arri=harria; etxi=etzin, etzan; eta “­aga” atzizki lokatiboa, zerbaiten leku esan nahiko leukeena. Interpre­ tazio honek azalduko luke bisitariak zur eta lur uzten dituen fenomeno geologikoa.

Solairu zentralizatuko eraikina da. Sei­ertzeko erregular baten forma dauka eta sei hegaleko teila­ tu batek estaltzen du, eta daukan sarbide bakarra mendebaldera ematen duena da.

Hiru harkaitzok eragindako bitarte batean Done Mikel Goiaingeruari eskainitako aldarea dago. Honek lantza bat dauka eskuetan, hankapean daukan herensuge edo beste animalia fantastiko baten aurka egiteko.

KARMELDARREN ELIZA XVII mende. XVII. mendearen bukaerakoa eta XVIII. mendearen hasierakoa da, barroko berantiar estilokoa. Elizaren aldamenean komentua dago.

Eliza handia eta zabala da, kanpoaldean apainketa soila eta barrualdean apaingarri ugari dituena. Gurutze latindar formako oinplanoa du eta erdiko nabe batean eta alboko bi nabetan –bost ataletan banatuak- antolatzen da.

Aurrealdea harearrizko harlanduzko lana da, proportzio simetriko zorrotzak ditu eta hiru ataletan banatzen da. Erdikoa, zabalena, erdi-puntuko arkupetan hiru sarrera ditu. Honen gainean Karmengo Andra Mariaren irudia duen horma-hobi bat dago, frontoi batek errematatua.

Probintzia osoan altzariz hoberen hornituta dagoena da barrualdea. Aldare guztiek erretaula barroko bikainak dituzte.

SANTA CRUZ Baseliza, XVI mende. Bidarte-ko jaunek eraikitako umillategi zaharra. Badauka arrazoi begetaleko lan apaingarri handia bere txakurrengan eramaten duen teilatu-hegal zabala. Bere barnean Kristo erromanista.

SOLARTEKUA EDO MUGARTEGI JAUREGIA XVII mende. Jauregi barroko bikaina, Lucas Longak eraiki zuena eta hiriko jaun-arkitektura barrokoaren erakusgarri dena. Aurrealde nagusiko armarriak Mugarteguitarrenak eta Mañozkatarrenak dira, eta solairu noblearen balkoietan forjaketako lan bikaina dago.

ANDONAEGUI JAUREGIA XVII mende. Hiriko jauregi ederra, XVII. mendean Lucas Longak proiektatu zuena. Udaletxearen aurrean dago, horma artean, eta hau dela eta, bere harlanduzko aurrealde noblea eta bere diseinuko lengoaia apaingarri klasizista ederra ez dira nabarmentzen.

MURGA JAUREGIA EDO BIDARTE DORREA XVI mende. XVII. mendeko jauregi batek ezkutatzen du dorrea, harlanduzko aurrealdea eta palma-dobeladun sarrera-arku handia dituenak.

Eraikinaren barrualdean dorre zaharraren horma batzuek diraute. XVIII. mendearen bukaeran beste oin bat eta alboko atal atxiki bat gehitu zitzaizkion.

Oin berri altuan oraindik ikus daitezke kanpoaldean tenpera-pinturaz egindako margolan rokokoz osaturiko luxuzko apainketaren hondarrak.

ANTXIA edo IBARRA DORRETXEA, XVI mende. Hiriko dorretxea da eta hiribilduaren aurrealde publikoenean dago. XVI. mendearen hasieran eraiki zen eta Markinako­Xemeingo hiriguneko eraikinik zaharrena da, bai eta Erdi Aroaren bukaerako hiribilduetako euskal leinu txikien bizimoduaren erakusgarririk onena ere.

Eraikinak bi aurrealde ditu, elkarrengandik arras desberdinak direnak; batak itxura soila eta militarra du, eta bestea zabala eta argitsua da, harlanduzko lan ederrez eraikia.

ANSOTEGI EDO MUNIBETXEA DORREA. Antxia dorretxea bezala, “dorre” izena ematen bazaio ere, Ansotegi dorrea hiriko nobleziaren jauregia da, Erdi Aroaren bukaeran eraiki zena. Eraikinean hainbat aldaketa egin da. Goenkalerako aurrealdea da interesgarriena. Bistako harri paramentuez eginda dago, eta paramentuetan bi ate zorrotz eta leiho bikiko lau bikote dituen oin bat daude.

BARROETA DORRETXEA XVI mende. Egundoko dorretxe landatarra, hiru solairukoa, bolumen prismatiko handia eta pira­ mide­formako estalkia dituena. Dorrea lurraren goragune ireki batean dago, kokaleku enblematiko batean.

Dorrearen oinaldean baseliza klasizista eder bat dago, San Joakimi eta Santa Anari sa­ garatua. Barroetartarren oinetxea izan zen. Barroetartarren leinuak haraneko auzokoen artean agindu zuen Erdi Aroan zehar.

UGARTE DORREA, XV mende. Dorretxe landatarra, XVI. mendean berriztatu zen, egungo alboko sarrera eta goiko solairuko bost bao zorrotzak irtengune­bolaz apainduta egoteak adierazten duenez. Ondoren, XVIII. mendean, erabat itxuraldatu zen: tokia argitzeko hutsune gehienak handitu ziren eta barrualdeko antolaketa goitik behera aldatu zen.

Itzuli

Lekeitio'ko Armarria - Escudo de Lekeitio

Gizakien lehen aztarnak Lumentzako koban aurkitu dituzte, Santimamiñekin batera, goi-paleolitikotik erromanizaziorainoko Bizkaiko eremu kultural aipagarriena duen aztarnategia da.

Antzina, gaur eguneko Lekeitio lekuan Bizkaiko Elizate-Elkartasuneko Kontzeju edo herri bat zegoen, bertan itsas gizon eta arrantzaleak bizi ziren. 1325. urtean María Díaz de Haro Bizkaiko Andereak fundazio karta eman zion Lekeitioko elizateari.

Horrela hiribildu bihurtu zen eta zenbait onura juridiko, merkatal, fiskal, militar eta baita eriijioso ere ezarri zituen.

Erdi Aroan, hiribildu bat fundatzerakoan, arrazoi defentsibo eta sozio-ekonomikoak direla eta harresi batez inguratzen zen.

Lekeitioko harresiaren trazadurari dagokionez elizaren dorretxetik hasiko ginateke, hemen baitzegoen Elizatea. Hemendik gaur eguneko Dominiken komentua inguratuz Dendari kale hasieran dagoen Atea portalera heltzen zen. Hemendik Pascual Abaroa etorbidea jarraituz, Artolaba eta Tortola kaleak batzen diren puntuan Zumatzeta atera iritsiko litzateke, San Cristobal enparantza zeharkatuko luke Apalloa atera helduz.

Trinidade kaleko atzeko aldetik harresiak gaur egun mantentzen diren aztarnen norabidea jarraituko luke. Bergara kalean behera ekialderantz harresiak gaur egun Narea kalean mantenduriko harresi- aztarnekin bat egingo luke (14,12,10, 4 eta 2 zenbakiko hormen atzeko aldeak, ikustea posible ez direnak).

Nuestra Señora del Buen Viaje edo San Pedro atea Narea eta Arranegiko Zabala bitartean legoke. Hemendik Guzurmendia aterantz abiatuko litzateke, ate hau Apalloa kalearen beheko aldean eta udaitzaingoaren bulegoaren sarreran kokatzen zen. Azkenik, hemendik elizaren absidearekin bat egiten zuen harresi bat omen zegoen.

Bide Monumentala

UDALETXEA (XVIII. mendea). Euskal Kontzejuaren ohiko eraikin barrokoa.

ANDRA MARIAREN ZERURATZE ELIZA (XV.mendea). Eraikuntza gotiko berantiarra. Arreta berezia merezi dute atariak eta barru aldeko gotiko flmenko erako erretaula polikromatuak, Bizkaiako garrantzitsuena.

AITA ETERNOAREN ERMITA (XVII).. Bizkaiko esanguratsu eta monumentalenetarikoa da 1675ean Martín de Zuloaga harginak eginiko eraikuntza gangatu hau. Arotziari dagokionez, barroko egikerako eraikin bikain honek molde hertsiko baldintzapenak gainditzen ditu.

HARRESIAREN AZTARNAK. Hilerriaren aurrean hasi eta Dendari kalean amaitzen da. Hemen “Portal de Atea”, barru aldeko bidaiarien sarrera nagusia aurkitzen zen. Paskual Abaroa etorbidean mandendu direnak.

URIARTE JAUREGIA (XVII. mendeko Monumentu Nazionala). Lucas Longak pentsatutako jauregi barroko-klasizista honek Erdi Aroaren bukaerako dorretxe bat estali zuen, teilatutik nabarmentzen dena. Eskualdeko egoitzazko arkitekturaren eredu onenetarikoa den honetan bere puntu erdiko arkudun egutera bikoitza eta barruko eskailera axiala nabarmentzen dira.

TURPIN DORREA (XVI).. lkutu gotikoa duen egikera errenazentistadun dorretxe-jauregi honek barlasai eta boladun hauts-babesak dituzten leiho dinteldunak ditu eta sarbidea puntu erdiko uztai handi bat da. Errege-erregin Katolikoen garaiko egoitza zaharrenetarikoa eta ondoen iraunarazienetarikoa da.

OXANGOITI JAUREGIA (XVII).. Tankera barroko-klasizista duen lan honetan fatxadako harlandua, leihoetako apaindurak, teilatuhegaleko arotzia eta, bereziki, bere marketeria klasizistadun ate nagusi ederra gailentzen dira.

DORRE ZAHARRA. Lekeitioko eraikinik zaharrenetarikoa. Dominicas Amen Komentu barruan aurkitzen da.

Beste bisita batsuk: Historiaurreko Lumentza koba izkutatzen duen Kalbario mendi-tontorrera igo hiriko antzinako harresiaren hondakinetatik zehar. Itsasadarraren ibai-aho eta badia ikusteko balkoi bikaina da. Gero, erriberako untziolak eta Marea Errota deritzon antzinako marea errotaren uharka dagoen padurara jeitsi. Azkenik, Kaio Hauskarak habia egiten dueneko Garraitz irlan amaitu ikustaldia. Beste hautabidezko ibilbidea ondoko hau litzateke: portutik irten eta Santa Katalinako farora jo. Handik, kantabriar artadi eta labar zoragarriaz gozatzeko, Otoio mendira igo (Ikus senderismoa. Otoio).

Non jan, non lo egin eta argibideak: Lekeitiok lau hotel ditu eta beraietako batek talasoterapia zentroa du. Bestalde, hurbil dagoen Mendexa herrian kanpaleku on bi daude. Jateari dagokionez, eskaintza zabala aurkitzen dugu, haragi, barazki eta bertako ardauen artean, arraina nagusitzen delarik. Gida honetako zer­bitzu atalean aurkituko duzu gai hauei buruzko informazio gehiago.

Itzuli

Ispaster'ko armarria - Escudo de Ispaster

Ispasterreko udaleko hirigunea, Elexalde, XIX. mendekoa omen da, lehenagoko aztarnak badaude ere. Hirigunean plaza txiki bat dago, txukuna, angeluzuzena, eta honen alde txikienetan eliza bat eta jauregi bat daude, eta handienetan, etxe neoklasikoak, etxea-taberna, eta etxebizitzak. Gainera, plazara kale mehar bat heltzen da, etxe elkarri atxikiak dituena, hiriguneari herrien antza ematen diona.

Baserrien auzoak laborantzarako etxeen elkarteak dira, habitat sakabanatuak direnak. Honatx haietako batzuk: Barainka, Mendasona, Goiherri, Solarte, Kortazar, Zatika, Artika, Kurtziaga eta Gardata.

Lehen aztarna arkeologikoak Kobeaga II eta Kobeaga I izeneko kobetan aurkitu ziren. Lehenengo koban –itsasotik gertu dagoena- talde txiki bat kokatu zen, Mesolitoan hain garrantzitsua zen jardueran, arrantzan hain zuzen, ziharduena.

Molusku-biltzailez osaturiko kanpamentu hau, 1973an Apellanizek egindako ikerketen arabera, k.a. 3500 urte ingurukoa da. Bigarren koba, Kobeaga I, lehenengo kobatik gertu dagoena, hilobi-barruti bezala erabili zen Brontze Aroan.

Herri honetan badaude ere induskatu gabeko beste aztarnategi batzuk, hala nola Otoioko Jentilkoba, Iparretxeko Jentilkoba eta Urtiaga. Ispasterreko udala Alfontso XI.aren 1334ko agindu batean aipatzen da lehen aldiz.

Labayruk dioenez, Lekeitiok, hiribildu bilakatu baino lehen (hiri-gutuna 1325ekoa da), geroago Berriatua, Amoroto, Mendexa, Ispaster eta Gizaburuaga elizateak izango zirenak eta Bedaronaren zati bat barne hartzen zituen.

Bide monumentala

SAN MIGUEL ELIZA.- Eliza hau XV. mendekoa da eta nabe bakarreko eliza errenazentistaren eredu ideala da, kanpoaldean absidea eta horma-bularren artean kapera altuak dituena. Lehenengo bi atalen erdian dauden lau baotatik sartzen da argia elizara.

Sarbidea dorrearen azpian dago eta erdi-puntuko arku bat du. Kanpoaldetik eraikina kareharri grisezko harlanduzko tiradera da, absidearen kanpoaldean bi horma-bular dituena. Elizpeak eliza osoa inguratzen du.

Dorrea behealdean aurrealdearekiko aurreratuta dago, eta lau maila ditu. Behekoa lau harroinen gainean dago; kanpaiak laugarren solairuan daude, eta lau pinakuluk errematatzen dituzte. Bigarrenean bi bao zuzen daude; hirugarrenean, erlojua.

Tximista batek kanpai-horma suntsitu zuen 1860an, bai eta teilatuaren zati bat, euste-horma, gangaren zati bat, korua eta organoa ere. Konponketa-lanetan kanpai-hormaren ordez dorre neoklasikoa eraikitzea erabaki zen.

Barrualdean Jose Eguskizaren erretaula barroko handi bat dago, bai eta estilo "erromanista" duen zur polikromatuzko beste erretaula bat ere, besteak baino balio handiagoa duena.

SAN MARTIN BASELIZA (XV. MENDEKOA).- Baseliza gotiko bakartia da, oinplano angeluzuzen xumea eta estalki bikoitza dituena. Alboetako horma batean sarbide zorrotz bat dago, gurutze batzuk grabatuta dituena.

Bi gezileiho eta arku zuzeneko leiho bat ere ditu, bai eta gurutze batek errematatutako eta kanpai bat duen bao bat ere. Harri-hormek harlanduzko ertzak dituzte. San martinen imajina 1984an gertatutako sute batek erraustu zuen eta 1985ean zaharberritu zen.

Baselizari atxikia eremutarraren etxebizitza dago.

SANTIAGO BASELIZA.-Bolumen handiko baseliza gotikoa. Oin plano laukizuzen eta bi uretako estalkiduna. 1500 urtearen inguruan eraiki zen. Harri sendozko horma bikainak ditu, eta sarrerak ojiba itxurako bi arku dira.

Sarrera puntadun bikainak, bi gezi-leiho eta bi leiho dinteldun ditu. Estalkiaren egituraren azpian alboetako horma batean irekita dagoen bao batean kanpai bat dago. Hormak harizkoak dira, eta harlanduak ditu izkinatan.

Errenazimenduan zenbait berrikuntza izan zituen, baina horrek ez zuen kaltetu itxura eta kalitate orokorra. Presbiterioaren gainean zurezko korua eta gangatxoa ditu.

UDALETXEA.- Harlangaitzezko eraikina da, harlanduzko angelu, bao eta arkupera sartzeko arku eskartzanoko haria dituena. Aurrealde nagusiak hiru maila ditu, eta haietan hiru bao-kale daude. 1817an eraiki zen, eta geroago eraikin batzuk atxiki zitzaizkion. Balkoian dagoen inskripzioak honela dio: “Casa Consistorial de Yspaster destinada para hospital militar de Voluntarios de Vizcaya en 1813. Quemada por esta causa por los franceses y reedificada por dicho Yspaster en 1817”.

ARANA JAUREGIA (1700).- Landako jauregí barroko klasizista, harlanduzko aurrealdea duena. Aurrealdea dorre-formako bi gorputzen artean dago eta arkupe bat du sarbide, XVlll. mendeko baserriek bezalaxe. Eraikin hau 1500eko baserri gotiko zahar baten handitzea da, eta atzealdean oraindik dirau antzinako baserriaren ate zorrotzak. Etxe honetan Jacinto Arana inkisidorea, Zamorako apezpikua izan zena, jaio zen.

ZUBIETA JAUREGIA (1720).- Lea ibaiaren paduraren ondoan dago, Lekeitiotik oso gertu. Martin Zalduak eraiki zuen, erdiko patio baten inguruan, Jauregiko aurrealde nagusiaren albo banatan bi dorre soil daude eta jauregiaren inguruan parke eder bat dago. Kantabriar Erlaitzeko luxuzko barrokoa izan zenaren adibiderik onenetakoa dugu jauregi hau.

AIXEDER HAIZE-ERROTA.- Haize-errota hau Pedro Bernardo Villarreal de Berrizek eraiki zuen 1729an, eskualde honetako ur-errotak geldiarazi zuen lehorte luze bat gertatuz geroztik. Ez zuen bizitza luzerik izan, 1745era arte ibili baitzen. Gaur egun ez dago antzinako errotaren makineriaren aztarnarik, haize-errotaren harrizko dorreak –gaur egun etxebizitza dena—zutik badirau ere.

AIXPE AURREKO BASERRIA.- XVI. mendearen lehenengo hereneko baserri gotikoa. Bere egitura zurezkoa da eta aurrealde nagusiak hiru atal ditu. Erdiko atalean arku zuzeneko arkupe bat dago eta alboetako atalek harri-horma lodiak dituzte, aireztatzeko bao zorrotz txikiekin. Zaharberritu egin bada ere, osorik diraute egitura historikoaren ezaugarri nagusiek, eskualdeko eredurik zaharrenaren eredu direnek. Garai bat izan zuen, eta garai haren euste-zutabe batek dirau. Inguruan Santiago baseliza dago.

Itzuli

Gizaburua'ko armarria - Escudo de Gizaburuaga

Lurralde menditsuan kokatua, Llorna mendia eta Askin, Derrota eta Ganetxo muinoak dira nabarien. Lea ibaiak eta Telleria errekek zeharkatzen dute. Gizaburuagan badira bai Jentilkoba eta bai Txotxinkoba haitzuloetan aurkitutako zenbait historiaurreko datu, zeinetan historiaurreko hilobietako gauzak aurkitu baitziren.

Herri hau bi izen ezberdinez ezagutu izan dugu Murelaga eta Ibaibaso. Gaur egun duen izena, frantsesen aurka bizkaitarrek X. mendean Gizaburuagan galdutako guda batetik datorkio Gizaburuaga hitzak "bururik gaheko gizona" esan nahi du.

Ahizpetan txikiena da, babestua. Beste ahizpa txikien lagunkidetasunak berpiztu egin du, Lea ibaiarroan industria geien duen herri bihurtuz.

F

enomeno hau Erdi Aroan ere eman zen. Euskal Herriko ezarketa aurreindustrial handienak izan zituelako herri honek. Antolaketa izugarri honen arrazoia, banderizoen leinu handienetako baten ondorengoa zen Rosa de Bengolea eta Berrizko aurreilustrazio garaiko pentsatzaile, zientifiko, injeniari eta politikoa zen Villareal Bernardoren arteko ezkontza izan zen.

Bide Monumentala

SANTA KATALINA ELIZA. Leon X. aita santuak baimendu ondoren, 1519.urtean fundatu zen, birreraiketa eta handitzea XVIII.mendean kokatzen delarik. Ikusgarriena,erretaula flamenkoa da, eta bere erreliebeak Bilboko museo Etnografiko eta Historikoak gordetzen ditu.

BENGOLEAKO TALDE HISTORIKO ARTISTIKOA, Ermita, jauregi barrokoa eta ezarketa aurreindustrialez osatua:

OIBARKO AMA BIRJINAREN ERMITA. Barroko garaiko ermita hau nahiko handia da eta kalitate artistiko handikoa gainera. 1.752. urtean eraiki zuten eta itxura ederrekoa da, batez ere bere bolumen kubikoagatik. Ermita aurretik doan errepideko bihurgunean, Oibarko haitzulora edota, beste era batean esanda, "lamina-kobara " daramatzan bide bat dago. Haitzulo honen zulogunetik erreka bat sortzen da eta, kondairek diotenez, lamien bizilekua izan ornen zen.

B

ENGOLEAKO ERROTA-BURDINOLA. Multzo honek interes bikoitza du, alde batetik, bere iraupen egoera nabarmena dugu, bizkaiko burdinola gehienek jasan duten hondamena kontuan hartuta. Bestalde, makineria eta injeniaritza hidraulikoari buruzko lehen erabilpen-liburua idatzi zuen Pedro Bernardo Villarreal de Berriz noble jakintsuak, bere emaztearen izenean, administratzen zuen burdinoletako bat da.

BENGOLEAKO DORREA. Gaur egun zubi bat igaroz iritsi daitekeen jauregi barrokoa da. Armarri batek irauten du: soro obalatu baten barruan dagoen lehoi gorakari bat. Dorre honek XVI. mendetik egon zen banderizoen dorre bat ordezkatzen du.

Beste bisita batzuk

Okamikako industri poligonoa. Nekazal-elikagaien industria eta industri-uren saneamendu sistema interesgarridun garapen lokaleko esperientzia. Larizko Auzoa Baserri sakabanatu multzoa, instalazio hidraulikoekin eta landa-paisaiaren prototipoa. Iluntzar Mendia Gorako bidean XVI. mendeko Garai polita aurkituko dugu eta tontorrean herialde keltiar baten aztarnak.

Non jan eta non lo egin

Nekazal etxe bat eta hiru jatetxe herrikoi ditu. Begiratu gida honen zerbitzu atalean.

Itzuli

Etxebarria'ko armarria - Escudo de Etxebarria

Oso gutxi dakigu Etxebarriako Elizatearen jatorriari buruz. Dirudienez, XIV. mendearen amaieran, Barroetako oinetxeko jaunak San Andres Apostoluari eskainitako parrokia sortu zuen, Kartagoitia izeneko bere lur-sailean.

Hala ere, garai hartako dokumentazioan ez da agertzen horri buruzko inolako aipamenik, ezta fundazioaren data egiaztatu dezakeen bestelako ezer.

Bide monumentala

SAN ANDRES APOSTOLUAREN ELIZA XIV mende. Badirudi San Andres Apostoluaren eliza XIV. mendean sortu zela. Uste denez, bertako lehenbiziko parrokia gaur egungoa dagoen leku berean egon zela,Kartagoitia izeneko tontortxo txiki baten gainean. 1570ean berriro eraiki zuten eta 1616an estalita zegoen jada kapera nagusia.

Estilo barrokoko eliza da, oin plano basilikala duena, ganga itxurako lau zatirekin, haietako azkena garaipen arkuan amaituz. Arku horren gainean balio handiko erretaula barrokoa dago.

Ganga eta dorrea XVII. mendearen amaierakoak dira. Barrualdean azpimagarriak dira, baita ere, XIX. mendeko brontzeko plakaren gainean dauden olioak, Barroetatarrek elizari emandakoak eta bi transeptuen alboetan eta nabe nagusian daudenak.

JAUREGI EDO PATROKUA JAUREGIA XVIII mende. Jauregi barrokoa da, gaur egun landa-guneko etxebizitza bilakatuta badago ere. Hirigunean dago, San Andres parrokiatik oso gertu.

Fatxadan Barroetatarren armarria dago, horiek baitziren jauregiaren jabeak eta elizaen zaindariak 1796an. Armarriak kaskoa, lumak, lanbrekinak ditu, eta bi arranoren buruak goialdeko izkinetan. Armarrian bi kanpandorre txiki ikusten dira, eta haien azpian, Calatravako gurutzea.

MAÑOZKA JAUREGIA. Jatorrian, XV. mendeko dorretxea izan zen, baina eraikina beranduagokoa da (XVII. mendearen amaierakoa). Harlanduz eta harlangaitzez eraiki zen, eta fatxadan, ezagutzen ez dugun armarriak utzitako hutsunea hauteman daiteke.

Badakigu bertan jaio zirela Juan Mañozca, Mexikoko artzapezpiku 1643 eta 1653 bitartean eta Jose Santos Mañozca, indiarrek XVIII. mendean martirizatu eta hildakoa, Kubako apezpiku zela.

MUNIBE JAUREGIA. Estilo eklektikoko landa-guneko jauregia da (erromantizismo-neoklasikoa). XX. mendearen hasieran eraiki zen, eredu herrerarrei jarraituz, baina barrokoko hainbat elementu sartuz. Jauregia babestuz, 65 hektareatako landetxe zabala dago.

1992an sutea izan zen, eta bertan eraikinaren zati handia erre eta XVIII. mendeko euskal liburutegi garrantzitsuena izan zenaren fondoetako batzuk ere deuseztatu zituen.

Landetxe honetan garai batean zaldi odolgarbi ingelesen behor talde garrantzitsua egon zen. Gaur egun bere jabea BBV fundazioa da.

ANSOTEGI JAUREGIA. XVII. mendearen amaieran eta XVIII. mendearen hasieran eraiki zen, aurretik bertan zegoen eraikin baten gainean. Etxebizitzarekin batera errota eta burdinola daude.

Eraikina, kubo itxurako bloke handia da, harlanduz eta harlangaitzez eraikia. Fatxadan Ansotegitarren armarria du. Uste denez armarriaren jatorria Andres Ansotegi da, Calatrava Ordenako zalduna (ordena horren gurutzea armarria dago).

IBARGUENGO GARAIA. Etxebarria eta Barinaga lotzen dituen errepidearen ondoan dago. XVI. mendearen erdialdeko garautegi bat dago, enbor-piramide formako lau zutabeak altxatua. Goialdea eraikita dago, haritzezko zurez oso-osorik.

Garai edo horreo hori Euskal herrian dauden guztien artean modu naturalean ongien kontserbaturik dagoena da, eta Europako ikerlariek 1920ko hamarkadan aztertu zuten lehenengoa izan zen.

URRUSOLO ERROTA. Ibai-errota hori Etxebarria eta Barinaga lotzen dituen errepidearen ondoan dago, Urko ibaiaren ertzetan.

Errota txikia da, eta nahiko egoera onean dago bai ehoketarako instalazioak (artoa ehotzeko harri bat eta garia ehotzeko beste bat) bai eta antepara ere. Duela urte gutxira arte martxan egon da.

Beste bisita batzuk: Etxebarria, Kalamua (767 m.) mendiaren oinetan dago, eta Urko ibaiak zeharkatzen du. Haran estuz eta mendi hegal malkartsuz osaturiko inguru naturala da, eta Erdi Arotik aurrera, gutxienez, Gipuzkoara joateko egin beharreko bidean ezinbesteko zen bertatik igarotzea.

Itzuli

Berriatuako'ko armarria - Escudo de Berriatua

Goikolau, Atxurra, Armina eta Lamina II.ko haitzuloetan kausituriko aurkikari prahistorikoek, Goi Paleolitoren erdi alderako lehen gizakia bizi zela lurralde honetan, adierazten digute.

Berriatuaz dauzkagun lehen berri idatziak XII mendean sorturiko San Pedro Parroki Elizari buruz ari zaizkigu.

Sortze haren alde 1498ko Aitasantu Bulda agiria daukagu, zeinak elizaren patronatu eskubidea Aranzibiako jaunarentzat berresten duen.

XV. mendetik aurrera, Berriatuak historia iskanbilatsua jasan izan du, haren eskumenean armategi bat baino gehiago izan baitziren.

XVIII. mendean, frantzes erasoaldi bat zela medio, suak erre bazuen ere, XIX. mendean bere ekonomia gorenera heldu zen.

Berriatua'ko ikuspegia - Vista de Berriatua

Ondarroarekin batera, XVIII. mendean frantsesen erasoaldi bat nozitu zuen, hauek sua eman ziotelarik. XIX. mendean gune-goreneko ekonomia maila ezagutu zuen eta, gari eta arto kopuru handia ekoizteaz gain, untziola, errota eta burdinola ugari izan zuen.

Metalgintza, gaziketa eta kontserba, alde batetik, eta, bestetik, kautxu eta zuraren eraldaketa industria duen arren, nekazaritza da gaur eguneko herri honen bizimodu nagusia.

Ahizpa txikietatik zuhurrena da eta ahizpa nagusi aberatsak, Ondarroa hiriak alegia, diktadura garaian bere nortasuna kendu nahi izan bazion ere, astiro-astiro eta isilean bere eremura enpresa kopuru garrantzitsua erakartzea lortu du.

Bide monumentala

SAN PEDRO ELIZA (XVI). XII. mendean inguruko jaun boteretsu batzuk fundatutako eliza hau 1588.ean berreraiki zuten eta, nahiz eta altuera uzkurra izan, XVI. mendeko egikera du bere bolumen trinkoagatik. Barruko aldea lau kapera garai dituen habearte garbia da.

Dorrea eta bere elizarkupearen tarteune biak nortasun handikoak dirá.

Pedro deunaren eliza - Iglesia de san Pedro

MADALENA ERMITA (XVI) (Madalena auzoan). Sarrerako ateak arku zorrotza du eta bere orme-tariko batean tradizio erromanikoari dagokion buru handidun gizairudia dago tailatuta harlandu baten gainean.

Ermitatik 350 metrora "Maalako Kuru-tzea" deritzon gurutzadura dago.

Han-dik Ipar Ekialde norabidean eta 150 metrora dagoen "Sarrapotzu" edo "Aspotzu" deituriko putzuko urak azaleko gaisotasunak sendatzen dituela esaten dute.

Uretan bustitako zapi batez azala igurtzi eta putzu inguruko adarretan eseki behar dela zapia dio ohiturak.

Arancibia Dorrea - Torre Arancibia

ARANZIBIA DORREA (XVen mendea). Magdalena auzoan, miunotxo baten gainean dago kokatua, nondik zaintzen zuen bere ingurunea, duela zenbait mende, Artibai errekaren bihargunea ere babesgarri erabiltzen zuela.

Aranzibiatarren leinuarena izan zen bailarako ezagunenetakoa eta XIV. mende hasieratik aurrera bandoen arteko gudate odoltsuetan protagonista izanarena. 1500ean eraikia da dorre hau, nahiz eta badakigun 1443 aldera Gipuzkoako gonboatar bandoak suntsitutako beste baten hondakinen gainean eraiki zutela.

Karaitz harlanduz eraikia eta izaeraz militarra den etxezar ikaragarri honetan nabarmenenak, bigarren solairuko leihate bikiak eta, Aranzibiatar leinuaren armarria daraman sarrerako atera sarbide ematen duen paladina edo kanpoko eskailera dira.

ETXE PINTXU. XVIII. mendeko jauregi-etxe honetan ondorengo hiru fresko zoragarriak nabarmentzen dirá: barnealdeko agerraldiak, XVII. mendeko erara jantzitako zaldunen arteko duelua eta zaldizkoa dagerren landa-eszena. Baoak landare-motibo eta lerroz mugatuta daude.

Etxe Pintxu - Caserio Pintxu

LEKOIA BEKOA BASERRIA (XVI) (Milio auzoa). Lekoia Bekoa baserria Milio auzoan dago, Berriatua hirigunetik oso hurbil.

Euskal herri-arkitekturaren emari bikainenetakotzat hartua izanik, Lekoia Bekoak kontraesanean ezartzen ditu euskal baserria zarpail eta landu-gabetzat daukatenak. XVI. mendean eraiki zuten eta duela gutxi berriztatu egin dute.

Eraikin ikusgarri honek bere oinarriko errenazentista estiloa eta forma neoklasikoak erakusten ditu elkarrekin.

Badu atari arkudun bat, bere gainean, hareharrian landutako, XVI. mendeko armarri handi eder bat daramana, bailarako zaharrenatakoa dudarik gabe. Atzeko aldean aspaldiko ate bat erakusten digu baserriak, erdi puntuko arku duna.

Lekoia Bekoa Baserria - Caserio Lekoia Bekoa

Beste bisita batzuk: Urrijateko jauregia eta Sta. Rosako ermita (Markina-Xemein).

Espeleología zaleak Goikolau eta Armiña'ko kobetan barrura daitezke.

Azken koba hau lurpeko ibai batek zeharkatzen du, urjauzi eder bat eta guzti. Kobazuloak ez dirá zailtasun handikoak.

Asterrika Ausoa - Barrio de Asterrika

ASTERRIKA.- Asterrika auzo xarmanta, ikusmira aparta duen muinoan dago kokatuta: Kantauriko itsasbazterra, Artibai ibaiaren ibarra eta Bizkaia eta Gipuzkoa arteko mendi-kate zabalei begira baitago.

GR-123 Bizkaiko ibilbide handiak zeharkatzen du auzoa, eta, Ondarroa, Mendexa, Lekeitio eta Berriatuako herrigunearen tartean kokatuta dagoenez, zalantza barik esan daiteke txoko berezia dela xarmaz beteriko bide zidor txikiak ibiltzeko.

XV. mendean eraikitako Lorentzo Deunaren ermita gotiko interesgarriak, merezi du batez ere ondo zaindua dagoelako, eta, baita duen edertasunarengatik.

Auzo honetako baserri artean aipagarriena Aldeko da, euskal baserri-inguruko arkitektureren erakusgarri baita.

Non jan eta non lo egin: Nekazal turismoko etxe bakarra du ¡tsasoaren aurre-aurretxoan bikain kokatuta. Dituen 6 jatetxeak merkeak dira. Miloi auzoan sagardotegi bat dago ikuspegi zoragarriekin.

Itzuli