Markina-Xemein'ko armarria - Escudo de Markina-Xemein

Datuen arabera, lehenengo giza kokalekuak Kobaua koban zeudan Mesolitoan. Eta erromatar garaira arte ez dago honi buruzko informazio gehiagorik.

Markinako hiribildua 1355ean sartzen da historian, On Tello infanteak, Bizkaiko Jaunak eta Gaztelako XI. Alfontsoren semeak, Markinako Villaviciosa hiribildua sortu zuenean. Hiribilduari izen hori eman zitzaion Gipuzkoako “markan” edo mugan egoteagatik. Markina sortzearen arrazoia irizpide politiko-militarra izan zen, interes ekonomikoek eragina izan bazuten ere.

Hiribildu berriaren babes-beharrak zirela eta, hesia edo harresia eraiki behar izen zuten.

Hiru kale paralelok osatzen dute hiribilduaren diseinua, hierarkizatu gabe eta laugarren zeharkako kale batek zatituak. Markinak harresia halabeharrezko babes-beharragatik eraiki zen.

Baina hesiak bere balio sinbolikoa mantentzen du, bi mundu, bizitza eta kulturak ulertzeko bi modu, hau da, baserri-mundua eta hiri-mundua, bereizten dituen zera delako. XV. mendean, esparru harresituak hiru portale zituen hiribildura sartzeko.

Haietako lehenengoak, “Goikoportala” delakoak, Markina ibaizabaleko markataritza-bidearekin komunikatzen zuen Durangoren bitartez. Bigarrenak, Iruretako portaleak, hiribildua Etxebarriako elizatearekin komunikatzen zuen, eta honen bitartez, Gipuzkoarekin.

XVIII mendean auzotarrek zereal-prezioaren jaitsiera eskatzen zuten altxaketa gertatu zen. Mende berean, populazioa Konbentzioaren (1793-1795en) Gerragatik etengabe antolatuta egon zen.

Inbasio napoleonikoak eta gerra karlistek historia markatuko dute XIX mendean, armada borrokalarien bidegurutzean Markina egokituz eta, nahiz eta gerra-agertokia ez izan, bai udalak antolatu egon behar izan zuela eta soldaduen hornikuntzak ekartzen zituen gastuak ordaindu. Hiribildua bonbardaketa jarraituko lekukoa ere izan zen 1.937ko gerra zibilean zehar.

Ibilbide monumentala

ANDRA MARI ELIZA XVI mende (Monumentu Nazionala). Xemeingo Andra Maria Jasokundearen eliza X. mendean sortu zen. Mende horretan kristauta­ suna hedatzen doa eta hainbat monastegi txiki sortzen dira. Markinako hiria sortu arte (1355) monastegi honen ugazabak Barroeta eta Ugarte etxekoak ziren, biak Xemeingoak.

Familia hauek elizako leku garrantzitsuenetan jartzen ziren eta hamarrenak ja­ sotzen zituzten. Xemeingo elizak oin errektangeluarra, hiru habearte eta sei zutabe ditu. Habearte bakoitzari koru bana dagokio eta zutabe bakoitzari –gris koloreko harlanduz eta kapitelik gabeak­ kontrahorma bana kanpoaldean. Kanpoaldeko hormak kareharrizkoak dira eta harlan­ duz ipinita. Barrualdea, aldiz, margotuta dago. Sapaia gurutze­gandaduna da izar itxurakoa eta ko­ patuekin.

Eliza­saloi ereduaren barruan kokatzen da, edota Ale­ maniako hallenkirche izeneko elizen tipologiaren ba­ rruan. Euskal gotikoa ere deitzen zaio. Eliza mota hau biztanlego handiko udalerrietan eraiki ohi zen, hirietan batez ere. Xemeingo Andra Maria Jasokundearen eliza, Euska­ diko Monumentu Nazionaltzat hartuta dago.

XEMEINGO KAMPOSANTUA XIX mende (Monumentu Nazionala). Neoklasikoa, M.J. de Laskurainek botata, elementu neogreziar eta neoegiptoarrekin.

ARRETXINAGAKO SAN MIGEL XVIII mende. Arretxinagako San Migel ermita Donejakue bidearen ondoan dago, Artibai eta Urko errekek bat egiten duten lekuan.

Ermitaren ondo­ondoan dago Xemeingo Elizateko udaletxe izandako eraikina, probalekua; bertan jokatu izandako abere­proben lekuko, eta plazatxu bat; hortxe bertan ospatzen dira, irailaren 29an, santuaren egun nagusiaren inguruko jaiak.

Arretxinaga izenari jagokonez, ba­ tzuen ustez “harriak datzaten edo botata dauden toki edo lekua” izango zen. Arri=harria; etxi=etzin, etzan; eta “­aga” atzizki lokatiboa, zerbaiten leku esan nahiko leukeena. Interpre­ tazio honek azalduko luke bisitariak zur eta lur uzten dituen fenomeno geologikoa.

Solairu zentralizatuko eraikina da. Sei­ertzeko erregular baten forma dauka eta sei hegaleko teila­ tu batek estaltzen du, eta daukan sarbide bakarra mendebaldera ematen duena da.

Hiru harkaitzok eragindako bitarte batean Done Mikel Goiaingeruari eskainitako aldarea dago. Honek lantza bat dauka eskuetan, hankapean daukan herensuge edo beste animalia fantastiko baten aurka egiteko.

KARMELDARREN ELIZA XVII mende. XVII. mendearen bukaerakoa eta XVIII. mendearen hasierakoa da, barroko berantiar estilokoa. Elizaren aldamenean komentua dago.

Eliza handia eta zabala da, kanpoaldean apainketa soila eta barrualdean apaingarri ugari dituena. Gurutze latindar formako oinplanoa du eta erdiko nabe batean eta alboko bi nabetan –bost ataletan banatuak- antolatzen da.

Aurrealdea harearrizko harlanduzko lana da, proportzio simetriko zorrotzak ditu eta hiru ataletan banatzen da. Erdikoa, zabalena, erdi-puntuko arkupetan hiru sarrera ditu. Honen gainean Karmengo Andra Mariaren irudia duen horma-hobi bat dago, frontoi batek errematatua.

Probintzia osoan altzariz hoberen hornituta dagoena da barrualdea. Aldare guztiek erretaula barroko bikainak dituzte.

SANTA CRUZ Baseliza, XVI mende. Bidarte-ko jaunek eraikitako umillategi zaharra. Badauka arrazoi begetaleko lan apaingarri handia bere txakurrengan eramaten duen teilatu-hegal zabala. Bere barnean Kristo erromanista.

SOLARTEKUA EDO MUGARTEGI JAUREGIA XVII mende. Jauregi barroko bikaina, Lucas Longak eraiki zuena eta hiriko jaun-arkitektura barrokoaren erakusgarri dena. Aurrealde nagusiko armarriak Mugarteguitarrenak eta Mañozkatarrenak dira, eta solairu noblearen balkoietan forjaketako lan bikaina dago.

ANDONAEGUI JAUREGIA XVII mende. Hiriko jauregi ederra, XVII. mendean Lucas Longak proiektatu zuena. Udaletxearen aurrean dago, horma artean, eta hau dela eta, bere harlanduzko aurrealde noblea eta bere diseinuko lengoaia apaingarri klasizista ederra ez dira nabarmentzen.

MURGA JAUREGIA EDO BIDARTE DORREA XVI mende. XVII. mendeko jauregi batek ezkutatzen du dorrea, harlanduzko aurrealdea eta palma-dobeladun sarrera-arku handia dituenak.

Eraikinaren barrualdean dorre zaharraren horma batzuek diraute. XVIII. mendearen bukaeran beste oin bat eta alboko atal atxiki bat gehitu zitzaizkion.

Oin berri altuan oraindik ikus daitezke kanpoaldean tenpera-pinturaz egindako margolan rokokoz osaturiko luxuzko apainketaren hondarrak.

ANTXIA edo IBARRA DORRETXEA, XVI mende. Hiriko dorretxea da eta hiribilduaren aurrealde publikoenean dago. XVI. mendearen hasieran eraiki zen eta Markinako­Xemeingo hiriguneko eraikinik zaharrena da, bai eta Erdi Aroaren bukaerako hiribilduetako euskal leinu txikien bizimoduaren erakusgarririk onena ere.

Eraikinak bi aurrealde ditu, elkarrengandik arras desberdinak direnak; batak itxura soila eta militarra du, eta bestea zabala eta argitsua da, harlanduzko lan ederrez eraikia.

ANSOTEGI EDO MUNIBETXEA DORREA. Antxia dorretxea bezala, “dorre” izena ematen bazaio ere, Ansotegi dorrea hiriko nobleziaren jauregia da, Erdi Aroaren bukaeran eraiki zena. Eraikinean hainbat aldaketa egin da. Goenkalerako aurrealdea da interesgarriena. Bistako harri paramentuez eginda dago, eta paramentuetan bi ate zorrotz eta leiho bikiko lau bikote dituen oin bat daude.

BARROETA DORRETXEA XVI mende. Egundoko dorretxe landatarra, hiru solairukoa, bolumen prismatiko handia eta pira­ mide­formako estalkia dituena. Dorrea lurraren goragune ireki batean dago, kokaleku enblematiko batean.

Dorrearen oinaldean baseliza klasizista eder bat dago, San Joakimi eta Santa Anari sa­ garatua. Barroetartarren oinetxea izan zen. Barroetartarren leinuak haraneko auzokoen artean agindu zuen Erdi Aroan zehar.

UGARTE DORREA, XV mende. Dorretxe landatarra, XVI. mendean berriztatu zen, egungo alboko sarrera eta goiko solairuko bost bao zorrotzak irtengune­bolaz apainduta egoteak adierazten duenez. Ondoren, XVIII. mendean, erabat itxuraldatu zen: tokia argitzeko hutsune gehienak handitu ziren eta barrualdeko antolaketa goitik behera aldatu zen.

Itzuli